Siberische mini-kiwi's

Naamgeving en herkomst

Het gaat hier om een familielid van de gewone kiwi en de kiwibes met de wetenschappelijke naam Actinidia kolomikta.

De plant werd voor het eerst in 1856 beschreven door Carl Maximowicz, van exemplaren die hij verzamelde in de noordelijke vallei van de Amur-rivier in Mantsjoerije. De plant werd daar door de locale bewoners “Kolomikta” of “Kotomikta” genoemd.

De Siberische mini-kiwi groeit als een klimplant in de gemengde bossen van het uiterste oosten van Rusland, het noordoosten van China, Korea en Japan. Van alle Actinidia-soorten is deze het meest winterhard, tijdens de winterrust tot wel -40 ºC !

Helaas heeft de soort Actinidia kolomikta nog steeds geen éénduidige Nederlandse naam gekregen. Door sommigen wordt de Actinidia kolomikta gemakshalve ook geschaard onder de noemer kiwibes.

Door het ontbreken van een éénduidige naam, zijn voor de soort Actinidia kolomikta in de loop der jaren diverse namen gebruikt, zoals: Arctic Beauty-kiwi, hardy kiwi, super hardy kiwi, grape kiwi, kattenkiwi, sommerkiwi (zomerkiwi), Amur-kiwi, Flamingo-kiwi, Little kishmish, Siberische kiwi, Siberische kruisbes, Mantsjoerijnse kruisbes of dus ook wel kiwibes. Qua naamgeving is het derhalve niet erg overzichtelijk. Zo lang er geen goede éénduidige Nederlandse naam voor de soort Actinidia kolomikta in gebruik is, gebruiken we hier de benaming “Siberische mini-kiwi”.

De Siberische mini-kiwi is genetisch diploïd: 2n = 2x = 58.

Kenmerken en teelt

Net als de gewone kiwi en de kiwibes groeit de Siberische mini-kiwi als een slingerende klimplant. De groeikracht is echter duidelijk minder groot dan van de meeste andere Actinidia-soorten. Hierdoor hebben de planten van de Siberische mini-kiwi minder plaats nodig en is de snoeibehoefte ook minder groot. Een onderlinge plantafstand van ongeveer één meter is voldoende.

Zoals hierboven al is aangegeven, zijn de planten tijdens de winterrust zeer winterhard. Ondanks deze grote winterhardheid, lopen ze in het voorjaar aanzienlijk vroeger uit dan van de gewone kiwi en de kiwibes. De uitlopende scheutjes kunnen daardoor gemakkelijk beschadigd raken door late voorjaarsvorst. Indien de uitlopende scheutjes door nachtvorst bevriezen zullen tevens de bloemen verloren gaan, aangezien de bloemen zich aan deze uitlopende scheutjes ontwikkelen. Indien het mocht gebeuren dat de uitlopende scheutjes bevriezen, dan heeft dit voor de plant zelf geen blijvende consequenties. De plant zal daarna namelijk weer uitlopen op slapende ogen. Aangezien slapende ogen normaliter geen bloemknoppen hebben, worden er aan de nieuwe scheutjes uit de slapende ogen dus geen vruchtjes gevormd.

​De plant heeft een aantrekkingskracht op katten die de planten kunnen beschadigen door het krabben aan bladeren, takken en wortels. Daardoor kan het noodzakelijk zijn om de planten aan de voet te beschermen tegen katten. De bijnaam “kattenkiwi” heeft natuurlijk alles te maken met deze eigenschap.

De planten hebben grofgetande hartvormige bladeren van 7,5 tot 16 cm lang. Sommige bladeren hebben witte bladpunten die later naar rozerood verkleuren. Hierdoor hebben de planten een hoge sierwaarde en worden ze soms als klimplant in siertuinen toegepast. De mate van witte / rozerode bladverkleuring kan echter variëren al naar gelang het ras. Selecties die speciaal voor de sier zijn bedoeld worden in de handel aangeboden onder diverse benamingen, zoals ‘Arctic Beauty’. Het gaat daarbij om mannelijke vormen die dus geen vruchten dragen, doch die vanwege de sierwaarde wel veel witte en rozerode bladverkleuring vertonen. Omdat de planten in de handel dus over het algemeen mannelijk zijn, verklaart dit waarom gecultiveerde planten zelden vruchten dragen.

Het verkleuringspatroon van de bladeren is zowel onderscheidend als onvoorspelbaar. De nieuwe bladeren verschijnen groen en blijven zo tot aan de bloeiperiode in mei. Vanaf de bloeiperiode beginnen de jongste bladeren van kleur te veranderen. De helft van het blad aangrenzend aan de bladsteel behoudt zijn groene kleur, terwijl de andere helft van het blad een metaalachtige lichtgroene verkleuring verkrijgt. Dit verkleurde gedeelte loopt uiteindelijk uit in een witte punt, met roze tot rozerode verkleuringen. Dit veroorzaakt het dramatische en sierlijke driekleuren-effect. Interessant detail is dat deze kleurveranderingen beperkt blijven tot de bovenkant van het blad; de onderkant behoudt een uniforme dofgroene kleur gedurende het gehele proces. De schakering van de bovenkant van het blad duurt enkele weken, totdat de chlorofyl-productie terugkeert naar normaal en de opzichtige kleuren langzamerhand gemaskeerd worden.

Het is niet zeker welke functie de opvallende bladverkleuring in de natuur heeft. Er zijn wetenschappers die speculeren dat de bladverkleuring dient om bestuivende insecten aan te trekken, aangezien de bloemen over het algemeen goed verborgen zitten onder het bladerdek. Het kan dus zijn dat de heldere bladkleuren van de Siberische mini-kiwi dezelfde functie hebben als de bekende rode schutbladeren van de poinsettia / kerstster (Euphorbia pulcherrima), die bestuivers aan moeten trekken voor de kleine onopvallende bloemen in hun midden.
Vanaf een afstand lijken de gekleurde bladeren van de Siberische mini-kiwi alsof de plant is bedekt met opzichtige bloemen. Als de plant inderdaad op deze manier overkomt op bestuivende insecten, dan zou de plant met de bladverkleuringen deze insecten vanaf een grotere afstand kunnen aantrekken dan de bloemen zelf ooit zouden hebben gekund. Dit alles is echter speculatie!

De mate van witte en rozerode bladverkleuring kan toenemen naarmate de planten ouder worden. Hierdoor kan het voor komen dat planten van sommige rassen aanvankelijk geen bladverkleuring vertonen, doch in latere jaren wel enige bladverkleuring gaan vertonen. Ook kan de mate van bladverkleuring van jaar tot jaar variëren

Na het aanplanten beginnen de planten al snel te bloeien, soms al in het jaar van planten, of in het jaar erna. De planten bloeien in mei met één centimeter grote bloemen die wit tot licht citroengeel van kleur zijn. Vrouwelijke planten dragen daarna kleine groene vruchtjes met een gladde vruchthuid en een vruchtgewicht van slechts circa 2 tot 5 gram. Alhoewel de vruchtjes dus behoorlijk klein zijn, smaken deze buitengewoon goed door de zoete en met name zeer aromatische smaak.

Het vitamine-C gehalte van de vruchtjes is extreem hoog, want deze bevindt zich tussen de 750 en 2.000 mg per 100 gram (afhankelijk van het ras en van de omstandigheden). Het vitamine-C gehalte is daarmee nog aanmerkelijk veel hoger dan van de gewone kiwi en de kiwibes. De vruchtjes zijn dus als het ware natuurlijke vitamine-C pillen, want met de genoemde vitamine-C gehaltes en het genoemde vruchtgewicht betekent dit dat één vruchtje van de Siberische mini-kiwi maar liefst 15 tot 100 mg vitamine-C bevat. De Siberische mini-kiwi zou dus best in het rijtje met “superfoods” mogen worden geschaard !

De vruchtjes rijpen al in augustus / september en de rijpe vruchtjes vallen gemakkelijk van de plant. Bovendien rijpen de vruchtjes van de meeste selecties ongelijkmatig. Sommige hobbyisten spannen een net onder de planten om de rijpe vruchtjes op te vangen. Ook kan een laken onder de planten worden gelegd om de rijpe vruchtjes periodiek af te schudden. Ook kan de gehele struik eventueel in één keer worden geoogst zodra de eerste vruchtjes beginnen te vallen; de nog niet rijpe vruchtjes zullen dan na de oogst narijpen.

Door de vroege rijping van de vruchtjes kunnen de planten van de Siberische mini-kiwi ook worden geplant op half-schaduwrijke plaatsen. Ze kunnen zelfs groeien tegen muren die op het noorden of noordoosten zijn gericht. Aanplanten op half-schaduwrijke plaatsen is zelfs gewenst omdat de sierlijke witte en rozerode verkleuring van de bladeren dan langer in stand blijft.

Door de gladde vruchthuid kunnen de vruchtjes (net als bij de kiwibes) met schil worden gegeten. Vooraf schillen zou overigens ook niet meevallen met deze vruchtgrootte….
In Azië worden de vruchtjes ook wel gebruikt voor jam en gelei, ten behoeve van desserts, voor garnering, gedroogd of gezouten, of worden ze ook wel gebruikt voor de bereiding van wijn. In Japan zouden ook de bladeren op een verscheidenheid van manieren worden gebruikt, zoals: gekookt voor soep, bewaren in zout, of als ingrediënt in de keuken.

Mannetjes en vrouwtjes

Siberische mini-kiwi’s zijn (net als alle overige Actinidia-soorten) tweehuizig, hetgeen wil zeggen dat er mannelijke en vrouwelijke planten bestaan. Om vruchten te kunnen krijgen moet derhalve minimaal één mannelijke en één vrouwelijke plant worden aangeplant. Het onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke planten kan enkel tijdens de bloei worden gemaakt.

In beginsel zijn zowel bij de mannelijke als bij de vrouwelijke bloemen beide soorten geslachtsorganen aanwezig. Bij de bloemen van de mannelijke planten zijn de meeldraden goed ontwikkeld en is in het midden van de bloem een rudimentair vruchtbeginsel zichtbaar, echter zonder ontwikkelde stampers. Bij de bloemen van vrouwelijke planten zijn de stampers goed ontwikkeld en bevindt zich rondom het vruchtbeginsel een krans met steriele meeldraden die dus geen stuifmeel leveren. Zie de foto’s hiernaast.

Er bestaan ook twee rassen (‘Annikka’ en ‘Dr. Szymanowski’) die tweeslachtig (éénhuizig) zouden zijn.

Net als bij de overige Actinidia-soorten kan voor de bestuiving één mannelijke plant op 6 tot 8 vrouwelijke planten worden gehanteerd, waarbij het uitgangspunt steeds is dat elke vrouwelijke plant op relatief korte afstand van een mannelijke bestuiverplant staat. Omdat de Siberische mini-kiwi echter geen commerciëel gewas is, zal het (in hobbytuinen) niet vaak voor komen dat dergelijke aantallen vrouwelijke planten bij één mannelijke plant worden geplant. De grote collectie van FruitLent is daarop een uitzondering.

Omdat de Siberische mini-kiwi vroeger bloeit dan de gewone kiwi en de kiwibes, zijn de mannelijke planten van de Siberische mini-kiwi niet geschikt voor de bestuiving van vrouwelijke kiwiplanten of vrouwelijke kiwibesplanten, of omgekeerd.

Commerciële aspecten

De Siberische mini-kiwi werd kort na zijn ontdekking (in 1856) geïntroduceerd in Europa. Reeds vóór 1872 kwam de plant in ieder geval in Frankrijk voor en omstreeks 1877 bereikte de plant Engeland.
Via het Arnold Arboretum (Boston, Massachusetts) werd de plant in Noord-Amerika geïntroduceerd, nadat ze in 1880 planten hadden ontvangen van kwekerij Lavalle (Segrez, Frankrijk) en ze één jaar later nog planten ontvingen van Veitch and Sons Nursery (Chelsea, Engeland).

In Rusland werd in het begin van de 20-ste eeuw door de bekende Russische veredelaar Ivan V. Mitsjoerin (1855-1935) selectiewerk uitgevoerd in zijn onderzoekscentrum in Kozlov. Hij noemde dit gewas “de druiven van het noorden”. Zijn werk leidde tot enkele Russische rassen die met name waren bedoeld voor inwoners in grote gebieden van Rusland met zeer lage wintertemperaturen, waardoor de inwoners van die gebieden toch in staat zouden zijn om eetbare vruchten in hun tuin te telen. In Oost-Europa vindt op dit moment nog steeds selectiewerk in dit gewas plaats.

In het westen is de plant sinds haar introductie voornamelijk bekend als sierplant vanwege de opvallende witte en roze bladverkleuring. Als fruitgewas zijn de mogelijke potenties weliswaar al langere tijd bekend, doch een echte commerciële betekenis hebben ze voor dit doel nog nooit gekregen, dit vanwege de navolgende beperkingen:
– verhoogde kans op nachtvorstschade (en dus misoogst) door het zeer vroeg uitlopen van de planten;
– de kleine vruchtjes;
– de veelal ongelijkmatige rijping van de vruchtjes;
– het feit dat rijpe vruchtjes van de plant vallen zodra ze zijn gerijpt.

Mogelijk dat door selectie nieuwe rassen kunnen worden ontwikkeld die op (één of meer van) deze kenmerken zijn verbeterd. Zo ver is het echter nog niet. De enige huidige (zeer beperkte) commerciële betekenis hebben de mannelijke planten die in de handel zijn om als sierplant in tuinen te worden toegepast.

Bovendien bestaan er enkele rassen van de kiwibes, waar Actinidia kolomikta bij ingekruist is.

Omschrijving collectie FruitLent

In FruitLent zijn een aantal rassen van de Siberische mini-kiwi aanwezig geweest in potten met als doel deze later uit te planten op een definitieve plaats. Dit uitplanten heeft echter nooit plaatsgevonden en langzamerhand hebben we afscheid genomen van onze collectie.

Klik voor de rassen die in FruitLent aanwezig zijn geweest op de button hieronder.